Symboliek in de keuken

15 december 2025

Archivaris Arnout Janmaat vertelt over Floris van Schooten en de betekenis van colf in het Hollandse huishouden.

De nieuwste aanwinsten in de digitale collectie schilderijen van golfgeschiedenis.nl zijn twee werken van Floris Gerritsz. van Schooten (circa 1585–1656), een Haarlemse schilder uit de Hollandse Gouden Eeuw, gespecialiseerd in stillevens. De twee keukenstukken van zijn voorbeelden van zeventiende-eeuwse Hollandse genrevoorstellingen, waarin huishouden, weelde en moraliteit samenkomen. Op het ene schilderij probeert Van Schooten dit toen met een appel, op het andere met een colf en bal. Hoewel beide taferelen op het eerste gezicht eenvoudig lijken - een vrouw die vis schoonmaakt, een kind dat haar benadert - sluiten ze aan bij een beeldtraditie waarin kinderen, spelvoorwerpen en voedsel een morele betekenis hebben.

Zoals in het boek De Nederlandse golfgeschiedenis (2023) beschreven was colf in de zeventiende eeuw niet alleen een geliefd winterspel, maar fungeerde het ook als opvoedkundige metafoor. In dit licht kunnen we Van Schootens keukenstukken beschouwen als visuele commentaren op opvoeding, en de balans tussen spel en ernst.

Colf als spel én morele metafoor

Vanaf het einde van de zestiende eeuw verschijnt colf opvallend vaak in schilderijen, prenten en tegeldecoraties. Het spel wordt op winterlandschappen in de zuidelijke en later de noordelijke Nederlanden verbeeld als populair volksvermaak, naast schaatsen, priksleeën en andere ijsactiviteiten.

Maar colf is méér dan decor. In De Nederlandse golfgeschiedenis wordt uiteengezet hoe het spel in de Republiek uitgroeide tot een symbool van de nieuwe, welvarende burgerklasse, die zich onderscheidde van adellijke hofspelen als malie en caets. Tegelijkertijd wordt in kinderportretten en genrescènes de colfstok met -bal herhaaldelijk ingezet als moreel teken. In jongensportretten staat de colf voor vasthoudendheid, zelfdiscipline en een strenge, doelgerichte opvoeding - kwaliteiten die nodig zijn voor toekomstige regenten.

Andere voorstellingen, zoals bij Jheronimus Bosch en Cornelis Dusart, tonen juist waarschuwingen: een colf of bal bij een verwaarloosd kind in de nabijheid van gulzige of dronken volwassenen signaleert het falen van de ouders. De colf is dan niet zozeer een leuk speeltje, maar een symbool dat de toeschouwer herinnert aan de opvoedkundige plicht.

Dergelijke schilderijen waren bedoeld om gewenst en ongewenst gedrag te tonen binnen de huiselijke sfeer. Moeders en kinderen spelen daarin een sleutelrol; zij belichamen deugdzaam of juist ontsporend gedrag. Kinderspel – inclusief colfstok en bal – werd hierbij ingezet wordt om de overgang van speelse kindertijd naar gedisciplineerde volwassenheid te verbeelden.

Keukenstuk met appel

Het eerste schilderij (afbeelding onder) toont een vrouw in donkere kleding die vis prepareert aan een beladen tafel, een jongen naast haar, en op de achtergrond een diepe keukenruimte met een dienstmeid aan het vuur. De compositie sluit aan bij de keukenstukken die in Haarlem en Amsterdam rond 1620 een belangrijk genre vormden waarin voedsel, keukengerei en figuren samen een moreel geladen tafereel vormen. Floris van Schooten wordt daarbij genoemd als een van de vroegste Noord-Nederlandse schilders die markten en keukens vol vis en groente schildert, vaak balancerend tussen stilleven en genrescène. In dit geval is het de keuken van het Sint-Nicolaasgasthuis in Amsterdam.

Centraal in dit schilderij staan de vrouw en het kind. De vrouw is verdiept in het schoonmaken van vis: een taak die staat voor orde, zorg en huishoudelijke deugd. Het kind daarentegen reikt haar een appel aan. De blik van de vrouw, niet direct gericht op het kind, suggereert een moment van onderbreking: het werk wordt letterlijk én figuurlijk even stilgezet.

De appel is in de vroegmoderne beeldtaal beladen: hij verwijst naar de zondeval, naar lichamelijke begeerte en meer algemeen naar verleiding. In de context van opvoeding kan de appel gelezen worden als een test: zal de vrouw haar aandacht laten afleiden door het aanbod van het kind - of blijft zij trouw aan haar taak? Daarmee werkt de appel als equivalent van de colfbal in opvoedkundige colfvoorstellingen: een klein object dat de spanning tussen spel/verleiding en plicht zichtbaar maakt.

Tegelijkertijd is het kind niet negatief neergezet; zijn blik is zoekend, bijna vragend. Zoals in veel genrescènes die door kunsthistorici zijn geanalyseerd, laat Van Schooten hier geen eenduidig moreel oordeel zien, maar een moment van opvoedkundige interactie: moeder en kind onderhandelen als het ware over aandacht, werk en spel.

Keukenstuk met colfbal

In het tweede schilderij (afbeelding onder) herhaalt Van Schooten bijna exact dezelfde basisopstelling: een goed voorziene keuken: een tafel vol vis, gevogelte, groente, fruit en koperen pannen en een vrouw in lichte kleding die vis prepareert aan een beladen tafel. Een jongen naast haar. Het verschil zit in het object in de rechterhand van het kind: geen appel, maar een colfbal. In zijn linkerhand houdt logischerwijs een het rijkversierde handvat van een colfstok vast (zie bijvoorbeeld ook: Portrait of a young colf player uit 1626 van Jan van Ravesteyn).

De jongen heft de bal op in een gebaar dat sterk doet denken aan de houding van het kind met de appel in het eerste werk. Hier is de link met de colf-symboliek uit De Nederlandse golfgeschiedenis directer: de bal staat voor kinderlijk spel, voor het risico van afleiding, maar ook voor het potentieel van geleid, gedisciplineerd spel. De vrouw, met vriendelijk blik op het kind gericht, vertegenwoordigt opnieuw de huishoudelijke orde.

De combinatie van kind en colfbal in een keuken sluit nauw aan bij andere zeventiende-eeuwse voorstellingen waarin colfstok en bal dienen als waarschuwing aan ouders om de opvoeding niet te verwaarlozen. In scènes van Bosch, Dusart en Van Mieris wordt de colfbal expliciet op de voorgrond geplaatst als duidelijke waarschuwing de opvoeding van het kind niet te verwaarlozen als gevolg van de eigen onmatigheid van de volwassenen.

Bij Van Schooten ligt de opvoedkundige taak bij de moeder, die lichamelijk dicht bij hem staat, maar haar handen vol heeft. De schilder laat de uitkomst in het midden, maar de beeldtaal is duidelijk: colfbal plus keuken plus vrouw (moeder?) is een visuele formule voor de spanning tussen spel en discipline.

Appel en colfbal: twee varianten op hetzelfde thema

Beschouwen we beide schilderijen naast elkaar, dan wordt duidelijk hoe Van Schooten met variatie werkt binnen een herkenbare morele structuur.

In het eerste schilderij staat de appel centraal als symbool van verleiding en morele keuze. In het tweede krijgt het kind een colfbal, een object dat volgens zeventiende-eeuwse beeldtraditie zowel kinderlijke speelsheid als opvoedkundige waarschuwing belichaamt.

Beide objecten vervullen een vergelijkbare functie: ze trekken de aandacht weg van het werk, roepen de toeschouwer op na te denken over de vraag hoe spel en plicht zich tot elkaar verhouden, en plaatsen de vrouw in de positie van morele gids. De keuken bij Van Schooten is geen neutraal decor, maar een theater van deugd en verleiding, waarin de kleinste voorwerpen - een appel, een bal - geladen zijn met pedagogische betekenis.