Praktijkonderzoek naar schimmelziekten op greens
De meest voorkomende destructieve schimmels op greens zijn dollarspot en sneeuwschimmel. Deze schimmels tasten direct de kwaliteit en bespeelbaarheid van greens aan. Er is daarom in de golfsector een grote behoefte aan efficiënte en duurzame maatregelen om schade als gevolg van deze schimmelaantastingen te voorkomen.
Afbeelding boven: detail van een enkele dollarspot.
Hoewel er al veel onderzoek is gedaan naar deze schimmels is er meer kennis, ervaring en data vanuit de beheerpraktijk nodig. Om deze reden is gekozen voor een meerjarig praktijkonderzoek dat onder meer bestaat uit metingen op greens, visuele opnames en gesprekken met hoofdgreenkeepers over het onderhoud en beheer. Het doel van het onderzoek is het ontwikkelen van praktisch toepasbare kennis en beheermaatregelen (best practices) voor greenkeepers waarmee zij in staat gesteld worden schade als gevolg van de schimmels te voorkomen en/of milieuvriendelijk te beheren.
Het onderzoek wordt uitgevoerd door een onderzoeksteam bestaande uit Arthur Wolleswinkel, Casper Paulussen en Gerard van ’t Klooster. Er wordt bij het onderzoek samengewerkt met de NGA (Nederlandse Greenkeepers Associatie) en DGBeheer. Om zoveel mogelijk kennis te vergaren wordt het praktijkonderzoek gedaan op 12 verschillende golfbanen in verschillende landschappen (polder, duin, park, bos).
Update
- Op het Nationaal Golfcongres van 2025 is een update gegeven van het onderzoek. Lees hier meer en bekijk de presentatie.
- De data van het onderzoek worden op dit moment geanalyseerd en de uitkomsten worden in het voorjaar van 2025 gepubliceerd, naar verwachting in april.
- De uitkomsten van het onderzoek zullen worden besproken in een bijeenkomst op vrijdag 16 mei 2025, op de eerste dag van het Dutch Ladies Open, in het Van der Valk Hotel Restaurant Hilversum De Witte Bergen. Informatie over deze bijeenkomst is binnenkort te vinden op de NGF-kalender.
- De voortgangsrapportage hieronder stamt uit 2023 en is verouderd, maar de informatie is mogelijk nog steeds nuttig.
Een hernieuwde blik op dollarspot (deel 1)
Voortgangsrapportage van het toegepaste onderzoek naar IPM en schimmelziektes op golfgreens: dollarspot en sneeuwschimmel. Door Arthur Wolleswinkel met medewerking van Casper Paulussen en Gerard van ‘t Klooster
Inhoudsopgave
In een serie van drie artikelen zal stilgestaan worden bij de belangrijkste schimmelziektes op greens en houden we belangstellenden op de hoogte van de voortgang van het IPM-praktijkonderzoek naar het voorkomen en duurzaam beheren van schade door dollarspot en sneeuwschimmel. In dit eerste deel gaan we in op dollarspot en hoe preventie en beheersing van deze schimmel op duurzame wijze in management practices van de beheerder doorgevoerd kan worden.
Player First
Een voldoende hard speeloppervlak is waar greenkeepers en golfers naar streven. Niet alleen behoud van voldoende balrolafstand maar ook speltechnische eigenschappen als voldoende 'eerlijke' rol van de bal op de green; de zogenaamde 'trueness' moet garant staan voor een betrouwbare putt. Een grote spelbreker hier is schade tengevolge van de schimmel clarireedia spp., beter bekend als dollarspot. De naam zegt het al, de ziekte kan diepe sporen op de green achterlaten ter groote van het dollar-muntstuk dat vroeger bestond (ongeveer zo groot als een euromunt). Na de beginaantasting zijn er ook grotere vlekken zichtbaar.
Afbeelding links: dollarspot op greens.
De afgelopen decennia is er al veel geschreven en gezegd over dollarspot. Er is veel bekend dankzij onderzoeken van internationaal gerenommeerde instituten en universiteiten: hoe de ziekte preventief en curatief (chemisch) te bestrijden is, in welke periode de risico's het grootste zijn en welke tolerante grasrassen je het beste kunt inzaaien. Toch blijkt in de praktijk dat de ziekte zich grilliger voordoet dan in de literatuur te vinden is. In het verleden werd een dollarspot-aantasting direct bestreden met een chemisch middel. Tegenwoordig hangt het in veel gevallen van de individuele baan af welke schadedrempel nog acceptabel is. Het 'player first'-principe geldt bij de mate van beheersing van de ziekte. Bovendien willen we dit het liefste zo duurzaam mogelijk doen.
Wat is dollarspot?
Dollarspot is een voor de golfsport desastreuze schimmelziekte. Het wordt veroorzaakt door de schimmel clarireedia jacksonii spp. (voorheen sclerotinia homoeocarpa spp.). Het wordt gekenmerkt door kleine ronde gebleekte strokleurige ingezonken vlekken ter grootte van een dollar-muntstuk. De schimmel vormt geen sporen maar wanneer de ziekteverwekker actief is (en dauw aanwezig is) vormt deze wit spinnenwebachtig schimmelmycelium tussen bladeren en kroon van de grasplant. Als je verder inzoemt op het schadebeeld zie je laesies (inkepingen) in het midden van het blad met een bruine rand. Deze aantastingen zijn vaak zandlopervormig.
Afbeelding boven: als je verder inzoemt op het schadebeeld zie je laesies (inkepingen) in het midden van het blad met een bruine rand.
Wanneer in het jaar treedt het op?
'In theorie' manifesteert de dollarspot-schimmel zich vanaf april tot oktober. In de praktijk kan dollarspot al vroeger in het jaar actief zijn als de omstandigheden voor de schimmel gunstig zijn. In de laatste jaren is actieve dollarspot ook nog aangetroffen na oktober. In 2022 was de schimmel zelfs tot in december nog actief. De verandering van de weerkarakteristieken draagt hier in belangrijke mate aan bij.
Onder welke omstandigheden is dollarspot actief?
Dollarspot houdt van hoge temperaturen en vocht. Warme zomerdagen met een hoge luchtvochtigheid zijn een trigger voor de ontwikkeling van dollarspot. Vooral in de nazomer is het verschil tussen de dag- en nachttemperatuur nog wat hoger en vormt zich in de ochtend veel dauw op de greens. Hoe langer je de dauw op de green laat zitten, hoe gemakkelijker je het voor dollarspot maakt om toe te slaan. Vooral de combinatie met een te droge zandige toplaag is een recept voor het activeren van de schimmel.
Afbeelding boven: eerste aanwijzing die duidt op risico van dollarspot.
Hoe is het te voorkomen en beheersen (dus niet: hoe is het te bestrijden)?
• Een voldoende vochtige toplaag met een bodemvochtpercentage van omstreeks 20% lijkt van belang te zijn om dollarspot onder controle te kunnen houden. Uiteraard verschilt het vochtprofiel per greenopbouw en is deze afhankelijk van het vochtvasthoudend vermogen van de toplaag, maar een range zoals hierboven genoemd is de vuistregel.
• Verwijder dauw zo snel mogelijk om de bladnattijd zo kort mogelijk te laten zijn. Hoe droger je toplaag en hoe natter het gras is, des te groter de kans op een uitbraak van dollarspot.
• Frequent rollen helpt. Uit USGA-studies en meerjarig STERF-onderzoek blijkt dat in de periode augustus-oktober twee keer rollen per week het risico op dollarspot al met meer dan 60% kan reduceren en dat het met vier keer rollen per week zelfs met 95% kan verminderen. Dit geldt voor 100% roodzwenkgreens. Op een green van roodzwenk en gewoon struisgras ligt dit percentage op 37% respectievelijk 54% reductie. Bij voorkeur rollen vroeg in de ochtend en onder de juiste bodemvocht omstandigheden (niet te vochtig). Maar let er ook nadrukkelijk op om niet té veel te rollen omdat het een mechanische bewerking is die ook stress (frictie) oplevert.
• Toepassen van ijzerhoudende meststoffen. De invloed van ijzersulfaat kan groot zijn op het terugdringen van de schade als gevolg van dollarspot. IJzer heeft een afdrogende werking op het blad. Recent gepubliceerd onderzoek uit de VS laat zien dat tweewekelijkse toepassing van 37 kg/ha preventief succesvol is. In Nederland wordt wisselend tegen het gebruik van ijzer(sulfaat) gekeken. Niet op elke green heeft het een heilzame werking. Historie, management en bodemopbouw zijn bepalend voor het succes dan wel de risico's van ijzer. Ook de juiste concentratie ijzersulfaat in combinatie met het spuitvolume water is maatwerk voor iedere golfbaan.
• UV-C bestraling kan ook preventief werken tegen dollarspot. Meerdere bedrijven zijn hier al mee bezig op golfgreens. Uit een internationaal onderzoeksproject door STERF, de R&A en Hochschule Osnabrück komen voorzichtig positieve resultaten.
• Preventieve inzet van fungiciden past niet in Integrated Pest Management en is zogenaamde ‘nageschakelde techniek’. Het gaat op voor de korte termijn en is dus ongewenst omdat het geen (duurzame) oplossing biedt. Bovendien wordt structurele speelkwaliteit nagestreefd op een robuust veerkrachtige green. Dit bereik je niet door de preventieve inzet van chemische fungiciden.
Meerjarig praktijkonderzoek
In de (wetenschappelijke) literatuur en de greenkeeperspraktijk is veel bekend over de schimmel dollarspot, maar wat er in het gras of de toplaag nu precies gebeurt voordat we schade zien weten we eigenlijk niet. Daarom zijn de auteurs in het voorjaar van 2022 gestart met een meerjarige praktijkstudie naar de trigger van dollarspot. Omdat dollarspot direct de kwaliteit en dus de bespeelbaarheid van greens aantast, is voorkomen of passende bestrijding vereist. In steeds minder gevallen worden hierbij chemische gewasbeschermingsmiddelen toegepast. In het kader van het nog verder terugdringen van het gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen (wettelijke verplichting om geïntegreerde gewasbescherming (IPM) toe te passen met daarop enkele tijdelijke/hoogst noodzakelijke uitzonderingen, met daarbij behoud van de voor de golfsport zo’n essentiële speelkwaliteit) vraagt de golfsector om efficiënte en duurzame maatregelen om schade als gevolg van deze schimmelaantastingen te helpen voorkomen. Hiervoor is kennisontwikkeling én -verspreiding nodig die tevens praktisch vertaald moet worden naar de golfsector middels zogeheten best practices.
Doel van de studie is om geïntegreerde gewasbescherming praktisch te gaan implementeren voor de golfsector in Nederland. Wat kunnen we preventief in het (dagelijks) onderhoud en (lange-termijn)beheer doen (of juist laten) om schade als gevolg van dollarspot te voorkomen? Resultante van het onderzoek is het aanleveren van een set gevalideerde praktische maatregelen waarmee het gebruik van chemische middelen uitgefaseerd kan worden.
Meten is weten
Basis voor de driejarige studie is het monitoringsprincipe van DGB-NGA. 'Meten is weten', maar dan wel gericht op het vinden van de juiste data om trends en verbanden te kunnen aantonen. In het voorjaar van 2022 is gestart met het verzamelen van data van relevante informatie die we kunnen opdelen naar cultuurtechnische en meteorologische kennis én kennis van de schimmel zelf.
Afbeelding links: dollarspot in straatgras en niet in struisgras.
Cultuurtechnische kennis bestaat vooral uit welk type management de greenkeeper voert en hoe grasbestand en toplaag van de green eruit ziet.
Cultuurtechnische parameters
• grasbestand/samenstelling: soorten en rassen
• beworteling en viltdikte
• maaihoogte en -frequentie
• rolfrequentie en tijdstip van de dag
• dauwvegen (ja/nee)
• gebruik van de meststof ijzersulfaat en dosering
• gebruik gewasbescherming ja/nee
• gewasbescherming: middel, dosering en frequentie
• percentage organische stof 0-2, 2-4 en 4-6 cm/ca
• verzadigde waterdoorlatendheid (dubbele ring infiltratiemethode)
• pH toplaag (d.i. zuurgraad bodem, pH CaCl2 is meetmethode)
• stikstofregime (kg/ha), toepassingsmoment en frequentie
• volume vochtpercentage top 5 cm
• volume vochtpercentage dieper (-5/-8 cm)
• beregeningsregime (dagelijks/nat-droog cyclus/bodemvochtpercentage)
• greenconstructie (toekomstbestendigheid)
Dan meteorologische kennis. Omdat dollarspot in sterke mate getriggerd wordt door de weersomstandigheden is het verzamelen van weerdata ook van belang. Enkele aan het onderzoek deelnemende banen hebben een eigen weerstations die lokale meteorologische parameters meten waaruit informatie te verkrijgen is die weer gerelateerd kan worden aan het greenonderhoud. De relatieve luchtvochtigheid en temperatuur zijn bijvoorbeeld ook drijvende parameters in het van origine Amerikaanse Smith-Kerns dollarspot-voorspellingsmodel.
Meteorologische parameters
• bladnatperiode
• luchtvochtigheid
• bodemtemperatuur
• nachttemperatuur
• uv-index
• zuigspanning toplaag *
• VWC-percentage toplaag *
* Feitelijk zijn dit geen meteorologische parameters. In de huidige meteostations zitten ook sensoren die dergelijke bodemfysische parameters meten.
Last but not least zijn visuele waarnemingen en kennis van de schimmel zelf van belang om een goede indruk van de monitorgreens te krijgen, de ontwikkeling van het schadebeeld (datum) te kunnen scouten en schimmeluitbraken te kunnen registeren (fotograferen en vastleggen van aantasting aan de hand van door onderzoekers op te stellen protocol). Ter plaatse worden monsters gestoken van verdachte plekken om er zeker van te zijn van of het daadwerkelijk dollarspot betreft. Hiervoor wordt samengewerkt met laboratoria, fytopathologen en bodembiologen.
Afbeelding boven: een overzicht van meetapparatuur.
Bevindingen
Omdat het in dit stadium nog te vroeg is om over conclusies te spreken, delen we navolgende observaties.
Monitoring van de ontwikkeling van dollarspot op de onderzoeksgreens gedurende seizoen 2022 heeft laten zien dat dollarspot op het merendeel van de aan het onderzoek deelnemende golfbanen tot aantastingen van het gras heeft geleid. Factoren als hoge luchtvochtigheid en (bodem)temperaturen in combinatie met schaduw- en luwterijke ligging van de greens hebben hieraan bijgedragen, maar ook op plekken waar je aantastingen niet zou verwachten is dollarspot waargenomen. Mede hierom zou het te voorbarig zijn om conclusies te trekken. Tijdens een inventarisatieronde in november 2022 bleek ook de druk van sneeuwschimmel landelijk vrij hoog. Op enkele monitorgreens zijn zowel schadebeelden van sneeuwschimmel als dollarspot waargenomen, mede ingegeven door de voor sneeuwschimmel gunstige omstandigheden. Gemiddelde etmaaltemperaturen waren hoog in combinatie met een hoge relatieve luchtvochtigheid en voldoende stikstofnalevering.
In 2023 stak dollarspot weer de kop op na afloop van de warme droge periode in juni. Ook dan blijken factoren als hoge luchtvochtigheid, temperaturen en een lange bladnattijd de trigger te zijn voor het snel (gedurende één nacht) optreden van dollarspot. Ontwikkeling van webjes (mycelia) werd niet waargenomen.
Lokale meteodata blijken waardevol voor het leggen van (mogelijke) verbanden tussen meteorologische parameters als bladnattijd, bodem- en luchttemperatuur, luchtvochtigheid, bodemvocht en zuigspanning, VPD en lichtinstralingsintensiteit met bodem- en plantkundige aspecten.
Klik op de plaatjes voor grotere afbeeldingen: voorbeelden van output van bodem- en meteosensoren en bladnattijd.
Invloed van type green constructie. Tijdens de inventarisaties in 2022 leken push-up-greenconstructies voordelen te hebben ten aanzien van de tolerantie tegen dollarspot ten opzichte van op droger zand opgebouwde greens (conform USGA-standaarden). Dit zou te maken kunnen hebben met een minder scherpe overgang van nat (de bovenste toplaag, kroon van de plant) naar droog (toplaag > 2 cm en dieper). Ook in de droge maand juni van 2023 bleken lage bodemvochtpercentages in zandige toplagen gevoeliger voor dollarspot.
Afbeelding boven: links een USGA green, rechts een push-up green.
Dressen met puur zand of juist gemengd met organische stof (70/30)? In de transitie naar een meer ‘natuuradaptief’ management met meer buffering (van water) en veerkracht (na droogte) is de rol van organische stof een belangrijke. De vraag is echter hoe schimmels hierop reageren. Organische stof is belangrijk voor een goed functionerend bodemleven. Hoe belangrijk is organische stof in het volgens IPM-principe duurzaam managen van schimmels? In het onderzoek wordt het organisch stofgehalte op drie dieptes (OM 246, Micah Woods) geanalyseerd en gemonitord.
Is er meer verspreiding door intensievere bespeling van de baan? Een heel interessante vraag als je kijkt naar de toegenomen populariteit van golf in Nederland en daarbuiten. Verenigingen groeien en ook het aantal greenfeespelers neemt toe. Veel van deze golfers verplaatsen zich van de ene naar de andere baan. Wat is de rol van de golfer in het verspreiden van schimmelziekten?
Consistent greenmanagement (in de tijd) lijkt lagere dollarspotdruk te geven. Managementstrategie is een belangrijke invloedsfactor. Het consequent in de tijd doorvoeren van onderhoudsmaatregelen (in plaats van reparatie) en daarbij non-disturbance zo veel mogelijk in acht nemend lijkt voor betere greens te zorgen met gecontroleerde schimmelbeheersing. Bij curatief onderhoud is vaak de schade al gesignaleerd en is de schimmel geactiveerd en ben je dus te laat. Consistent goed beheer is van groot belang ongeacht wie er als greenkeeper aan het roer staat.
Hoe is de schimmelbalans in de toplaag? In het seizoen 2023 is begonnen met het analyseren van de greens op de aanwezigheid van schimmel-DNA, zowel pathogenen als saprofyten. Ook is het van belang te weten of er voor dollarspot relevante antagonisten gedetecteerd kunnen worden. Kijkend naar de zogenaamde ‘plant-disease cycle’ kunnen we sturen op omstandigheden en gewenste duurzame grassen maar ontbreekt het nog aan voldoende kennis en werking van de schimmel(s) zelf. De schimmel-/bacterieratio lijkt hier een belangrijke rol te spelen.
Bovendien, dollarspot beperkt zich niet tot de green. Wat te denken van foregreen, fairway, tee en rough? Ook op die plaatsen is in 2022 dollarspot aangetroffen.
Ook het graszaadmengsel mag niet onderschat worden. In- en doorzaai moet plaatsvinden met het meest dollarspot-resistente graszaad. In het onderzoek proberen we de in- en doorzaaihistorie van de greens in beeld te krijgen. Opvallend is dat er op de greens van enkele golfbanen kleur- en textuurverschillen in struis(g)rassen te zien zijn. Ook werd het ene type wel en het andere niet door dollarspot aangetast. Ongeacht management en groeiomstandigheden lijkt hier niet alleen de grassoort maar ook het oudere ras een cruciale rol in schimmelgevoeligheid te spelen.
Trends en verbanden
Van de aan het onderzoek deelnemende golfbaan wordt gevraagd om zelf de dollarspot-aantasting te registreren en te beoordelen. Vervolgens wordt deze gerelateerd aan onderhoud- en weerdata. Hieruit komt een verloop door het jaar heen waaruit mogelijk een trend of verband afgeleid kan worden. Uiteraard kan dit alleen bij veel meetdata over meerdere jaren heen.
Bladnattijd in relatie tot mate van dollarspot: de grafiek hieronder laat zien dat hoe langer het blad nat blijft, hoe groter de aantasting is. Door lokaal meteorologische data te verzamelen kan meer proactief worden gestuurd op dollarspot.
Klik op het plaatje voor een grotere afbeelding: bladnattijd in relatie tot dollarspot-aantastingen. (Bron: een lokale meting van Golfclub ’t Zelle gedurende de zomer van 2022.)
Tot nog toe is er veel informatie beschikbaar over de omstandigheden waaronder de schimmel kan floreren. Maar wat is er bekend over clarireedia spp. zelf? En wat is de verhouding tussen bacteriën en schimmels en welke rol spelen antagonisten? We hopen gedurende ons onderzoek meer inzicht in deze zaken te krijgen. Hierover meer in een volgend artikel.
Als opdrachtgever van het onderzoek is de NGF de volgende medefinanciers dankbaar voor hun financiële contributie aan het onderzoek: het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, SportInnovator (het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport), NOC*NSF en GolfCourse 2030 (de R&A).
Ga naar de hoofdpagina IPM als opvolger van de Green Deal Sportvelden.